بارداری یک تجربه‌ی جدید است و بدن مادر باردار، باید خود را برای رشد جنین آماده کند. از آنجا که حیات جنین وابسته به بدن مادر است، بنابراین بدن مادر سعی می‌کند با ترشح هورمون‌های مختلف، خود را برای این مرحله آماده کند. تغییرات هورمونی در دوران بارداری یکی از بزرگترین تغییرات در بدن هر خانم است که در طول حیاتش رخ می‌دهد.
در این مقاله، تغییرات هورمونی در دوران بارداری به تفکیک ماه‌های بارداری بررسی شده است، با ما در ادامه همراه باشید.
هورمون چیست و بارداری چه تاثییری بر روی هورمون های بدن دارد؟
هورمون‌ها پیام‌رسان‌های شیمیایی در بدن هستند. این مواد شیمیایی قدرتمند در غدد درون‌ریز بدن تولید شده و با جریان خون، خود را به اندام‌های بدن رسانده و بسیاری از فرآیند‌های اصلی بدن را کنترل می‌کنند. مقدار هورمون‌ها توسط ارتباطات پیچیده‌ی اعضای دستگاه‌های درون‌ریز بدن و با همکاری سیستم عصبی تنظیم میشود.
یک غده‌ی اصلی در مغز وجود دارد که روی تمام فعالیت‌های غدد بدن نظارت دارد، این غده هیپوفیز (hypophysis) نامیده میشود. خود غده‌ی هیپوفیز توسط هیپوتالاموس (Hypothalamus) کنترل میشود. در این مکان، میزان ترشحات هورمون‌ها تنظیم شده و این گونه دستگاه عصبی با دستگاه هورمونی ارتباط پیدا خواهد کرد.
همان طور که گفته شد، بارداری می‌تواند روی هورمون‌های بدن تاثیر بگذارد، چرا که بدن شما خود را آماده می‌کند تا از جنینتان پذیرایی کرده و او را پرورش دهد. بنابراین باید کاری کند تا شرایط مناسب برای جنین فراهم شود. اصلی‌ترین تغییری که در این دوران ایجاد خواهد شد، تغییرات هورمونی است.
تغییرات هورمونی در سه ماهه‌ی اول بارداری
شمارش هفته‌های بارداری از روز اول آخرین پریود شما آغاز میشود. در حقیقت، احتمالا شما هفته‌ی سوم بارداری، رابطه‌ی جنسی موفق داشته‌اید که منجر به لقاح شده است.
از هفته‌های ۵ و ۶ به بعد بعضی از خانم‌های باردار حالت تهوع را تجربه خواهند کرد. بدن مادر در حال هماهنگی با تغییرات جدید است، بنابراین تغییرات هورمونی در بارداری از همین‌جا اتفاق می‌افتد.
اولین تغییر هورمونی در دوران بارداری، در مورد هورمون‌های استروژن و پروژسترون (Estrogen and progesterone) رخ خواهد کرد. این دو هورمون وظیفه‌ی تنظیم چرخه‌ی بدن در پریود را بر عهده دارند. ترشح این دو هورمون در بارداری افزایش خواهد یافت.
پروژسترون برای بارداری مهم است چرا که رحم شما را آماده‌ی پذیرایی از سلول لقاح یافته می‌کند. پروژسترون باعث نرم شدن عضلات شده و کمک می‌کند تا سلول لقاح یافته به دیواره‌ی رحم بچسبد. پروژسترون همچنین باعث میشود تا رحم منقبض نشود، چرا که در صورت انقباض رحم روند زایمان شروع خواهد شد. این هورمون اثرات دیگری نیز بر بدن مادر باردار خواهد داشت. به دلیل نرم و منعطف شدن عضلات، گوارش مادر طولانی شده و ممکن است باعث یبوست شود.
- همچنین محققان دانشگاه تورنتو (University of Toronto) بیان کرده‌اند که افزایش هورمون پروژسترون باعث حالات متغیر روحی مادر خواهد شد. در این صورت، مادر باردار لحظه‌ای و بدون دلیل عصبانی میشود و پس از آن ممکن است (بی‌دلیل) احساس ناراحتی کند.
پروژسترون در اوایل بارداری توسط کیستی در تخمدان زنان باردار به نام جسم زرد (corpus luteum) ترشح میشود. جسم زرد تولید پروژسترون را تا حدود هفته‌ی دهم ادامه می‌دهد، سپس جفت مسئولیت تولید آن را بر عهده می‌گیرد. در سه ماهه‌ی اول، سطح پروژسترون به صورت تصاعدی افزایش یافته و سپس به وضعیت ثابتی می‌رسد.
پروژسترون نقش بسیار مهمی در نرم و منعطف شدن ماهیچه‌های رحم و کمک به سیستم ایمنی بدن برای پذیرش دی ان ای (DNA) جنین دارد. این هورمون تمام ماهیچه‌های صاف بدن، به ویژه دیواره‌ی عضلانی رحم یا شکم را نرم و منعطف می‌کند. همچنین باعث گشاد شدن عروق خونی در کل بدن شده و فشار خون را نسبت به حالت طبیعی کاهش می‌دهد.
استروژن هورمون دیگری است که وظیفه متعادل کردن پروژسترون را دارد. این هورمون پوشش آندومتری را که برای رشد جنین حیاتی است، حفظ می‌کند.
استروژن باعث افزایش جریان خون میشود، جریان خون مادر به دلیل تغذیه‌ی جنین داخل رحم در دوران بارداری افزایش خواهد یافت. همچنین اثر دیگر افزایش گردش خون این است که سینه‌های مادر متورم و حساس خواهد شد. حتی شاید موجب شود که بینی مادر بگیرد و تنفس او را مشکل سازد. در این مورد، غشاهای مخاطی بینی مادر متورم شده و مانع از تنفس راحت او خواهد شد.
استروژن نیز مانند پروژسترون تا قبل از شکل‌گیری جفت توسط جسم زرد ترشح میشود. این هورمون بارداری نقش مهمی در رشد و توسعه‌ی جنین ایفا می‌کند و به رشد برخی از اندام‌های داخلی و همچنین سایر اعضای بدن جنین کمک می‌کند.
پس از پایان سه ماهه‌ی اول، در بدن شما سطوح بالاتری از استروژن در حال گردش دارد و پس از آن به سطح ثابتی می‌رسد. استروژن باعث تحریک غدد فوق کلیوی یا آدرنال جنین برای تولید هورمون میشود، همچنین باعث رشد غدد فوق کلیوی جنین خواهد شد.
- با افزایش گردش خون، کلیه‌ها نیز بیشتر کار می‌کنند، از طرف دیگر رحم بزرگ شده و به مثانه فشار می‌آورد و تمام این‌ها باعث میشود که خانم‌های باردار بیشتر به دستشویی بروند.
- افزایش گردش خون باعث درخشان شدن پوست مادر باردار خواهد شد.
پس از چندی، هورمون دیگری تحت عنوان گنادوتروپین (Gonadotropin) یا hCG ترشح خواهد شد که از جنین شما محافظت خواهد کرد. این هورمون مختص خانم‌های باردار است و در بدن افراد دیگر یافت نمی‌شود.
هورمون گنادوتروپین (hCG) ، هورمونی کلیدی است که در دوران بارداری در خون ترشح میشود. این هورمون که توسط بافت تروفوبلاست (trophoblast) ترشح میشود، بافتی که در جنین تازه شکل گرفته، یافت میشود و در نهایت بخشی از جفت میشود. کار اساسی این هورمون، آماده سازی بدن مادر برای نگهداری و رشد جنین در داخل رحم و تأمین نیازهای آن در این زمان است. هورمون hCG همچنین مانع از تخمک‌گذاری ماهانه در تخمدان میشود.
سطح این هورمون هشت روز پس از بارور شدن تخمک بالا می‌رود و دو تا سه ماه بعد از لقاح به اوج خود می‌رسد. پس از آن به آرامی پایین آمده و در سایر مراحل بارداری در سطح ثابتی باقی می‌ماند. در طول ۱۰ هفتۀ اول بارداری، معمولا سطح هورمون hCG هر دو روز، دو برابر میشود. هورمون hCG از طریق جریان خون در کل بدن گردش می‌کند و از طریق کلیه‌ها دفع میشود.
هورمون جفتی گنادوتروپین که به هورمون بارداری مشهور است، تنها زمانی ترشح میشود که حاملگی رخ داده باشد. تست‌های خانگی بارداری این هورمون را آزمایش می‌کنند و در صورتی که این هورمون در ادرار مادر باردار موجود باشد، جواب تست مثبت خواهد شد.
پژوهشگران دانشگاه کلگری (University of Calgary) بیان می‌کنند که احتمالا هورمون جفتی گنادوتروپین باعث ایجاد حالت تهوع در مادر باردار خواهد شد.
سطح هورمون hCG در بدن مادر باردار به سرعت افزایش خواهد یافت و در هفته‌های ۸ تا ۱۱ به اوج خود خواهد رسید و پس از آن کم خواهد شد. به همین دلیل اکثر مادران باردار در سه ماهه‌ی دوم بارداری اثری از حالت تهوع را نخواهند دید، چرا که این هورمون کم میشود.
- اندازه‌گیری هورمون hCG از این جهت مهم است که نشان می‌دهد آیا جفت تشکیل شده یا خیر.
- احتمال زیادی وجود دارد که هورمون hCG مقصر وقوع حالت تهوع باشد. همچنین حساسیت به بو که در ماه‌های اول بارداری رخ می‌دهد، به دلیل افزایش ترشح این هورمون است.
هورمون محرک تیروئید (Thyroid-stimulating hormone) یا TSH هورمون دیگری است که در دوران بارداری تغییرات اساسی خواهد کرد. هورمون تیروئید مسئول به تعادل رساندن متابولیسم در بدن انسان است. وقتی که یک خانم باردار میشود، هورمون‌های تیروئید کمک می‌کنند تا رشد عصبی و استخوانی جنین به طور کامل شکل گیرد.
هورمون محرک تیروئید (TSH) در غده هیپوفیز مغز تولید شده و به تنظیم سایر هورمون‌های مهم کمک می‌کنند.
- افزایش ناگهانی و زیاد هورمون‌های استروژن و hCG خبر از بارداری چند قلویی خواهند داد.
تغییرات هورمونی در سه ماهه‌ی دوم بارداری
سه ماهه‌ی دوم بارداری بهترین دوران بارداری است، چرا که حالت تهوع از هفته‌ی سیزدهم بارداری کم‌کم از بین می‌رود؛ مشکلات ماه‌های آخر بارداری نیز هنوز وجود ندارند، بنابراین مادر باردار احساس خوبی خواهد داشت اما مادر باردار در این دوران متوجه حالات و تغییرات دیگری نیز خواهد شد.
تغییرات هورمونی در این دوره‌ی بارداری باعث میشود که احتمالا در مفاصل و لگن احساس فشار ناخوشایندی را تجربه کنید. این فشار به دلیل هورمون ریلکسین (Relaxin) است، هورمونی که به نرم و منعطف شدن عضلات لگن، دهانه‌ی رحم و نیز رحم کمک کرده و باعث رشد جفت میشود.
ورزش یوگا به بهبود این وضع کمک می‌کند. البته مادران باردار باید دقت کنند و در کلاس‌هایی شرکت کنند که مخصوص خانم‌های باردار است، چرا که ورزش سنگین باعث مشکلات و آسیب‌های دیگری به مادر باردار خواهد شد.
در این دوره، ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون همچنان روند صعودی دارد. افزایش این دو هورمون ، باعث تحریک هورمون ملانوسیت (Melanocyte) خواهد شد. این هورمون باعث شفاف شدن پوست میشود، چرا که سلول‌های ملانوسیت پوست را افزایش می‌دهد. اما متاسفانه ممکن است افزایش ملانوسیت باعث ایجاد لکه‌های خاکستری یا قهوه‌ای در اطراف صورت شود. همچنین مادر باردار ممکن است متوجه خطوط تیره روی شکم خود شود که از ناف تا زیر شکم ادامه دارد. نوک سینه‌ها در این دوران تیره میشود و ممکن است خال‌ها یا لک و مک‌هایی روی پوست ایجاد شود. خوشبختانه تمام این تغییرات که به دلیل تغییرات هورمونی در دوران بارداری است، بعد از زایمان از بین خواهند رفت.
- افزایش هورمون استروژن موجب افزایش سرعت رشد مو خواهد شد.
هورمون کورتیزول (Cortisol) در سه ماهه‌ی دوم بارداری افزایش خواهد یافت، هر چند این هورمون به هورمون استرس مشهور است، اما فوایدی برای خانم‌های باردار نیز دارد. هورمون کورتیزول برای رشد جنین بسیار اهمیت دارد، چرا که باعث هماهنگی متابولیسم بدن مادر شده و سطح قند خون را کنترل خواهد کرد.
سطح بالای کورتیزول ممکن است باعث ایجاد علایم ناخوشایندی شود، مانند:
- احساس کشش
- مشکلات فشار خون
- قرمزی گونه‌ها
لاکتوژن جفتی انسانی (Human placental lactogen) یا HPL هورمونی است که از جفت ترشح میشود و به رشد جنین کمک می‌کند. همچنین این خاصیت را برای مادر باردار دارد که جلوی پیشرفت دیابت بارداری را می‌گیرد. سه ماهه‌ی دوم بارداری، زمانی برای رشد سریع جنین است. اگر خانمی در این دوران غذا به اندازه‌ی کافی نخورد، لاکتوژن کمتری ترشح شده و میزان قندی که باید به جنین برسد افزایش می‌یابد. بنابراین احتمال ایجاد دیابت بارداری افزایش خواهد یافت.
تغییرات هورمونی در سه ماهه‌ی سوم بارداری
جنین در سه‌ماهه سوم شروع به وزن‌گیری خواهد کرد. تغییرات هورمونی در سه ماهه‌ی سوم بارداری به اوج خود می‌رسد. بدن مادر باردار در حال افزایش ترشح هورمون‌هایی است که برای زایمان و پس از آن، به آن‌ها نیاز دارد. ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون در هفته‌ی ۳۲ به اوج خود می‌رسد و در این سه ماه، بدن مادر بالاترین میزان هورمون‌های استروژن را خواهد داشت، حدودا ۶ برابر بیشتر از دوران قبل از بارداری.
در این دوره، مچ و پای مادر باردار متورم خواهد شد، در حالی که این امر می‌تواند به سیستم لنفاوی مرتبط باشد، استروژن نیز ممکن است در این خصوص نقشی داشته باشد؛ چرا که استروژن به طور غیرمستقیم در سنتز هورمون مرتبط به احتباس نمک و آب نقش دارد.
در روزهای آخر بارداری، ممکن است مادر باردار با مشکلات گوارشی نظیر برگشت اسید معده روبرو شود. رفلاکس اسید معده یا سوزش سر معده (acid reflux or heartburn) در روزهای آخر بارداری بیشتر خواهد شد، زیرا پروژسترون باعث نرم و منعطف شدن اسفکنر در مری شده و به غذاها و اسید معده اجازه می‌دهد تا به سمت بالا حرکت کنند. همچنین ممکن است خانم‌های باردار در این دوران، بدخوابی را تجربه کنند، چرا که اگر به صورت عادی بخوابند بازگشت اسید معده به سمت بالا بیشتر و راحت‌تر خواهد بود. در همین حال، هورمون ریلکسین هم دست به کار شده و عضلات لگن را نرم و منعطف می‌کند تا بدن را برای زایمان آماده کند. همه‌ی این‌ها باعث میشود تا رفلاکس معده شدیدتر شود.
یکی دیگر از تغییرات هورمونی در دوران بارداری، افزایش ترشح هورمون پرولاکتین (Prolactin) است. پرولاکتین هورمونی است که رشد بافت سینه را تحریک می‌کند تا برای شیردهی آماده شود. این هورمون در سه ماهه‌ی سوم بارداری به بیش از ده برابر میزان آن در ابتدای بارداری خواهد رسید.
البته تا زمانی که پروژسترون و استروژن در بدن کاهش پیدا نکند، شیری در سینه تولید نمی‌شود. اما با ترشح پرولاکتین، کُلستروم (colostrum) یا آغوز که همان اولین شیر برای نوزاد است، در سینه تولید میشود. حتی ممکن است سینه‌های شما قبل از تولد نوزاد شروع به کمی نشت کند که این امر طبیعی است و جای هیچ نگرانی وجود ندارد.
- پزشکان دقیقا نمی‌دانند که چه چیزی باعث شروع روند زایمان میشود، اما تصور میشود که مجموعه‌ی پیچیده‌ای از وقایع از جمله افزایش هورمون اکسی توسین (oxytocin) و کاهش پروژسترون در این امر دخیل باشند.
در برخی از زایمان‌ها که نیاز به مداخله‌ی پزشکی برای به جریان افتادن روند زایمان وجود دارد، ممکن است پزشک اکسی توسین مصنوعی را تجویز کند. اکسی توسین باعث انفباضاتی میشود که بدن شما برای از بین بردن جفت به آن نیاز دارد.
در زمان زایمان، اکسی توسین و استروژن به ترشح پروستاگلاندین (prostaglandins) کمک می‌کنند که این هورمون دهانه‌ی رحم را برای زایمان نرم و منعطف می‌کند. ریلکسین نیز رباط‌ها را نرم و منعطف کرده و دهانه‌ی رحم را نرم و باز می‌کند.
سخن آخر:
روند بارداری و زایمان یک روند پیچیده و بسیار مهم است که عوامل زیادی بر آن دخیل هستند. تغییرات هورمونی در دوران بارداری، یکی از مهم‌ترین و بی‌نظیرترین تغییرات طبیعی بدن است که به صورت ناخودآگاه و برحسب شرایط صورت می‌گیرد. تنها در صورت وجود این تغییرات هورمونی است که بدن مادر قادر به نگهداری و رشد جنین خواهد بود.
