آناتومی رحم و نقش آن در بارداری

رحم که با اسم Uterus و همچنین Womb شناخته می‌شود، اندام گلابی شکلی است که در بخش لگن خانم‌ها قرار گرفته است. آناتومی رحم به سه بخش اصلی بالایی، بدنه و بخش پایینی تقسیم می‌شود. در حالی که پوشش داخلی آن با نام آندومتر در اثر تغییرات هورمونی سیکل قاعدگی از نظر ضخامت تغییراتی می‌کند. 

این تغییرات در طول بارداری برای لانه گزینی، تغذیه، رشد و مراقبت از تخمک بارور شده و همچنین جنین اهمیت بسیاری دارند. به خصوص که اکسیژن و مواد مغذی را نیز تأمین می‌کنند. در ادامه به آناتومی رحم و نقش آن در بارداری اشاره خواهیم کرد.

رحم چیست؟

می‎‌توان گفت رحم اندام توخالی و عضلانی در دستگاه تناسلی زنانه است که در قسمت پایین شکم بین مثانه و راست روده قرار دارد. این اندام گلابی شکل جایی است که یک تخمک بارور شده در دوران بارداری لانه گزینی می‌کند و به جنین تبدیل می‌شود.

وظایف رحم

رحم به عنوان اندامی حیاتی در دستگاه تناسلی زنان دارای چندین مسئولیت مهم مربوط به قاعدگی، بارداری و زایمان است.

• چرخۀ قاعدگی: هر ماه اندومتر تحت تأثیر تغییرات هورمونی ضخیم و آمادۀ بارداری می‌شود. اما اگر لقاح انجام نشود، ریزش می‌کند.
• لانه گزینی: قرار گرفتن رویان در دیوارۀ داخلی رحم برای تغذیه، رشد و مراقبت از جنین امکان پذیر است.
• حمایت از بارداری: با مراقبت از جنین و تأمین اکسیژن و مواد مغذی، امکان بارداری موفق را فراهم می‌کند.
• زایمان: هنگام زایمان، قسمت‌های مختلف رحم به ویژه دهانۀ رحم نقش ایفا می‌کنند.
• محافظت از اندام‌های لگن: رحم به حفظ ساختار و حمایت از اندام‌های داخل لگن مانند مثانه و روده کمک می‌کند.

آناتومی رحم

رحم اندامی توخالی، عضلانی و گلابی شکل در لگن زنان است که برای تولید مثل اندامی حیاتی به حساب می‌آید. معمولاً در زنان در سنین باروری حدود 7.5 سانتی متر طول، 5 سانتی متر عرض و 2.5 سانتی متر ضخامت دارد. رحم به چهار قسمت اصلی تقسیم می‌شود:

قسمت فوندوس (Fundus)

فوندوس منحنی بالای رحم است که در بالای آن لوله‌های فالوپ قرار دارند. این قسمت پهن‌ترین و ضخیم‌ترین بافت عضلانی رحم است. در دوران بارداری، پزشکان از ارتفاع فوندوس برای تخمین زدن سن حاملگی جنین استفاده می‌کنند. فوندوس به انقباضات اولیه در حین زایمان کمک می‌کند و همچنین از جفت نیز هنگامی که در قسمت فوقانی رحم چسبیده است حمایت می‌کند.

بدنۀ رحم (Corpus)

قسمت اصلی و مرکزی رحم همان بدنۀ رحم است که زیر فوندوس و بالای دهانۀ رحم قرار دارد. این قسمت از رحم جایگاهی مناسب برای لانه گزینی، تغذیه، مراقبت و رشد جنین است. بدنۀ رحم بسیار عضلانی است و به فوندوس اجازه می‎دهد تا در دوران بارداری کشیده و در حین زایمان منقبض شود. لایه‌های مختلف آن عبارت از اندومتر، میومتر و پری متر هستند.

اندومتر لایۀ داخلی رحم است که به واسطۀ تغییرات هورمونی ضخیم و برای بارداری آماده می‌شود. اما اگر لقاح صورت نگیرد، ریزش دیواره و خونریزی قاعدگی رخ می‌دهند. میومتر یک لایۀ موکوسی نسبتاً ضخیم است که در زمان زایمان و قاعدگی مسئولیت انقباضات رحمی را بر عهده دارد. سومین لایه پری میتر و از جنس لایۀ همبند و صفاق است. این لایه پوشش محافظی برای رحم، در کنار سایر اندام‌های لگن به حساب می‌آید.

ایستموس (Isthmus)

شاید بتوان گفت ایستموس فاصلۀ میان بدنه و دهانۀ رحم است. این قسمت هم نقش مهمی در زایمان دارد. زیرا با قابلیت کشسانی می‌تواند بخشی از قسمت تحتانی رحم باشد و هنگام زایمان به دهانۀ رحم اجازۀ گشاد شدن می‌دهد. همین مسئله باعث می‌شود که هنگام زایمان به عنوان بخش تحتانی رحم محسوب شود.

دهانۀ رحم (Cervix)

قسمت استوانه‌ای رحم که به واژن متصل می‌شود، دهانۀ رحم است و دو بخش اندوسرویکس (Endocervix) و اکتوسرویکس (Ectocervix) دارد. اندوسرویکس لایۀ داخلی دهانۀ رحم است که با سلول‌های مخاط پوشیده شده است. در حالی که اکتوسرویکس محل اتصال دهانۀ رحم به واژن است و متخصص زنان می‌تواند آن را هنگام معاینات لگن مشاهده کند. دهانۀ رحم هنگام بارداری برای محافظت از جنین فعالیت می‌کند و هنگام زایمان طبیعی نیز نقش مهمی بر عهده دارد.

لایه های مختلف رحم

رحم از سه لایۀ اصلی اندومتر، میومتر و پری متر تشکیل شده است که هر کدام مسئولیت‌های خاص خود را دارند.

اندومتر در آناتومی رحم

اندومتر داخلی‌ترین لایۀ مخاطی رحم است و نقش حیاتی در قاعدگی و بارداری ایفا می‌کند. این لایه از دو لایۀ دیگر تشکیل شده است. اولیه لایه تحت عنوان لایۀ عملکردی (Stratum functionalis) شناخته می‌شود. این قسمت که غنی از رگ‌های خونی، غدد و سلول‌های ایمنی است، در بخش فوقانی رحم قرار دارد و در طول سیکل قاعدگی ضخیم می‌شود. در ضمن محل مناسب لانه گزینی تخمک بارور شده است. دومین لایه با نام لایۀ بازال (Stratum basalis) لایۀ عمیق‌تری است که نه تنها دچار ریزش نمی‌شود، بلکه مسئول بازسازی لایۀ عملکردی پس از هر چرخۀ قاعدگی است.

میومتر، دومین لایۀ اصلی رحم

میومتر لایۀ ضخیم و میانی است که از فیبرهای عضلانی صاف، بافت همبند و رگ‌های خونی تشکیل شده است. این لایه نیز خود شامل سه لایۀ طولی خارجی، میانی (ضخیم‌ترین لایۀ میومتر) و لایۀ داخلی می‌شود. میومتر در دوران خونریزی قاعدگی به خروج لایۀ اندومتر از رحم کمک می‌کند. در بارداری نیز با کمک قابلیت کشسانی خود در ایجاد فضای کافی برای رشد جنین مفید خواهد بود. در ضمن، هنگام زایمان به خروج جنین از رحم کمک خواهد کرد.

پری متر، لایۀ بیرونی رحم

سومین و خارجی‌ترین لایۀ تشکیل دهندۀ رحم، پری متر نام دارد که از جنس بافت همبند است. این لایه یک سطح صاف فراهم می‌کند که اجازه می‌دهد تا رحم آزادانه در مجاور سایر اندام‌ها مانند مثانه و روده حرکت کند. به این ترتیب، پری متر ساختاری محافظت کننده و پشتیبان به حساب می‌آید.

نحوه شکل گیری رحم در دوران جنینی

شکل گیری رحم در دوران جنینی دختران انجام می‌شود. نحوۀ آن به صورت زیر است:

• شروع شکل گیری در هفته‌های ششم تا هشتم بارداری که با شکل گیری مجرای مولرین (Müllerian ducts) صورت می‌گیرد.
• در جنین دختر، رشد مجرای مولرین در هفته‌های هشتم تا دوازدهم اتفاق می‌افتد.
• در هفته‌های دهم تا سیزدهم، نزدیک شدن دو مجرای مولرین و ترکیب شدن آنها با هم صورت می‌گیرد.
• تشکیل نهایی رحم و لایه بندی آن در فاصلۀ هفته‌های چهاردهم تا بیست و دوم انجام می‌شود.
• رشد رحم ادامه می‌یابد. در حالی که در هنگام تولد اندامی کوچک و نابالغ است.

رشد و بلوغ رحم

مراحل رشد و بلوغ رحم در دختران از زمان تولد به شکل زیر هستند:

• مرحلۀ نوزادی تا کودکی رحم کوچک (طول رحم 2.5 تا 3.5 سانتی متر) و نابالغ است.
• دورۀ پیش از بلوغ با افزایش فعالیت هورمونی هیپوتالاموس، هیپوفیز و تخمدان‌ها همراه است. ترشح هورمون‌های استروژن، LH و FSH شروع شده و بلوغ ساختاری صورت می‌گیرد.
• در سنین بلوغ بدنۀ رحم از دهانۀ آن بزرگ‌تر است و عموماً چرخۀ قاعدگی رخ می‌دهد.
• در سن باروری نیز رحم به صورت کامل و بالغ است. به نحوی که تا 35 سانتی متر هم بزرگ‌تر می‌شود.
• در سنین یائسگی، رحم کوچک شده، لایۀ آندومتر نازک و چرخۀ قاعدگی متوقف خواهد شد.

سایز طبیعی رحم در دوران های مختلف

رحم در دوران مختلف اندازه‌های متفاوتی دارد که با نگاه به جدول زیر می‌توانید با اندازۀ طبیعی این اندام در دوره‌های مختلف آشنا شوید.

وضعیت / مرحله زندگی	طول رحم (سانتی متر)	عرض رحم (سانتی‌ متر)	توضیحات
دختر قبل از بلوغ	۲.۵ تا ۳.۵	حدود ۱	رحم کوچک و رشد نیافته؛ دهانه رحم بزرگ‌تر از تنه است.
زن بالغ (غیر باردار)	۷ تا ۹	۴ تا ۵	در سن باروری؛ بسته به زایمان و هورمون‌ها کمی متغیر است.
سه‌ ماهه اول بارداری	حدود ۱۰ تا ۱۲	متغیر	تقریباً به اندازۀ یک گریپ‌ فروت است.
سه‌ ماهه دوم بارداری	حدود ۲۰ تا ۲۴	در حال گسترش است.	به سطح ناف می‌رسد.
سه‌ ماهه سوم بارداری	تا حدود ۳۵	تا قفسۀ سینه گسترش می‌یابد.	بارداری کامل؛ می‌تواند ۵ تا ۲۰ لیتر را در خود جای دهد.
بلافاصله پس از زایمان	حدود ۲۰ تا ۲۵	در حال کوچک شدن است.	حدود ۱ کیلوگرم وزن دارد و شروع به جمع شدن می‌کند.
۶ هفته پس از زایمان	۷ تا ۸	۴ تا ۵	تقریباً به اندازۀ قبل از بارداری بازمی‌گردد.
پس از یائسگی	۴ تا ۶	۲ تا ۳	به دلیل کاهش استروژن، دچار آتروفی می‌شود.
در فیبروم یا آدنومیوز	بیش از ۲۰	بزرگ شده	ممکن است اندازۀ رحم شبیه ۳ تا ۵ ماه بارداری شود

جایگاه رحم در بدن کجاست؟

هنگامی که آناتومی رحم زن را بررسی می‌کنیم، می‌‍توانیم به جایگاه آن توجه داشته باشیم. این اندام در حفرۀ لگن، بین مثانه و رکتوم قرار دارد. در حقیقت، این عضو توخالی و عضلانی در موقعیت مرکزی و قسمت پایینی شکم زنان قرار دارد. به طور دقیق‌‌تر، بخش جلویی رحم در پشت مثانه قرار دارد و قسمت پشتی رحم جلوی رکتوم قرار دارد. به طور کلی قسمت بالایی رحم زیر روده قرار گرفته و قسمت پایینی آن به نحوی است که دهانۀ رحم به واژن متصل می‌شود.

جهت‌های مختلف رحم، نشانه چیست؟

رحم در شرایط گوناگون، در چهار جهت مختلف قرار می‌گیرد. این جهت‌ها عبارتند از:

1. رحم رو به جلو (Anteverted uterus): رایج‌ترین جهت رحم و در حدود 75 درصد زنان دیده می‌شود. این جهت طبیعی است و اثر منفی بر رابطۀ جنسی و باروری ندارد.
2. رحم مایل به عقب (Retroverted uterus): رحم متمایل به سمت پشت و ستون فقرات است. در 20 تا 25 درصد بانوان دیده می‌شود. عموماً به دلایلی از جمله زایمان، فیبروم رحم یا اندومتریوز و چسبندگی ناشی از جراحی یا عفونت رخ می‌دهد.
3. رحم در موقعیت میانی (Midposition uterus): رحم به شکل راست و عمودی قرار گرفته است و حالت طبیعی به حساب می‌آید.
4. رحم خم‌شده به جلو یا عقب (Anteflexed / Retroflexed): در این حالت رحم به سمت مثانه یا Anteflexed یا به سمت رکتوم Retroflexed قرار دارد. این حالت هم طبیعی است، مگر اینکه در اثر فیبروم یا آندومتریوز شکل گرفته باشد.

اعضا و جوارح مرتبط با رحم

در دستگاه تناسلی علاوه بر رحم، اندام‌های دیگری نیز وجود دارند که بر عملکرد این سیستم تأثیر می‌گذارند. از جمله می‌توانیم به تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، واژن و پردۀ بکارت اشاره کنیم. اما مثانه، روده‌ها و عضلات کف لگن نیز با رحم در ارتباط هستند.

اعضا و جوارح اطراف رحم

اعضا و جوارحی که اطراف رحم هستند، تخمدان‌ها، لولۀ فالوپ، واژن، غدد لنفاوی، ماهیچه‌های کف لگن، عروق خونی، لیگامنت‌ها، مثانه و روده‌ها هستند. هر کدام مسئولیت‌هایی بر عهده دارند که در سلامت جسمی، روانی و جنسی بانوان مؤثر هستند.

رحم در دوران قاعدگی

در طول قاعدگی، رحم نقش مهمی در ریختن آندومتر، که هر ماه برای بارداری احتمالی ضخیم می‌شود، ایفا می‌کند. اگر لقاح رخ ندهد، سطح هورمون‌ها کاهش می‌یابد و باعث تجزیۀ پوشش آندومتر می‌شود و از طریق دهانۀ رحم و واژن خارج می‌شود.

رحم در دوران بارداری

دوران بارداری با تغییراتی در سایز رحم و عملکرد آن همراه است. لانه گزینی، رسیدن مواد مغذی و اکسیژن،  مراقبت از جنین و همچنین زایمان از جمله مسئولیت‌‌های رحم در این دوران هستند.

رحم در دوران یائسگی

دوران یائسگی هم به دلیل کاهش ترشح استروژن و پروژسترون، رحم کوچک‌تر می‌شود. از طرفی، خبری از ریزش دیوارۀ داخلی رحم و خونریزی پریود نیست. دهانۀ رحم نیز کوچک‌تر و واژن خشک‌تر می‌شود.

رحم در کودکی و نوجوانی

در کودکی رحم کوچک و نابالغ است. اما هرچه دختر‌ خانم‌ها بزرگ‌تر می‌شوند، سایز رحم بزرگ‌تر می‌شود. ترشح هورمون‌های مختلف از جمله استروژن، پروژسترون، FSH و LH نیز به تکمیل عملکرد رحم در شرایط مختلف کمک خواهد کرد.

بیماری های رایج رحم و علائم درمان آن

رحم نیز مانند هر اندام دیگری با بیماری‌های مختلفی مواجه می‌شود. هر بیماری علائمی دارد و راهکاری نیز برای درمان آن به کار گرفته می‌شود. این بیماری‌ها عبارتند از:

فیبروم رحم

گاهی در دیوارۀ عضلانی رحم توده‌های سلولی خوش خیم رشد می‌کنند که فیبروم نامیده می‌شوند. درد لگن، خونریزی شدید، تکرر ادرار و درد هنگام دخول از علائم آن هستند. دارودرمانی در مرحلۀ اول و در صورت لزوم جراحی راهکار درمانی فیبروم به حساب می‌آید.

اندومتریوز

وضعیتی که بافت مشابه اندومتر در خارج از رحم رشد می‌کند، اغلب بر تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و بافت لگن تأثیر می‌گذارد. پریود دردناک، ناباروری، دردهای مزمن لگن و رابطۀ جنسی دردناک از علائم آن است. مسکن‌ها، هورمون درمانی و جراحی از روش‌های درمان آن هستند.

سرطان رحم

رشد توده‌های سلولی بدخیم که عموماً از لایۀ آندومتر شروع می‌شود، سرطان رحم است. دردهای لگن، خونریزی‌های نامعمول، روابط جنسی دردناک و ادرار کردن دردناک از علائم آن است. در حالی که پرتودرمانی، شیمی درمانی، هورمون درمانی و جراحی برای درمان آن کاربرد دارند.

آدنومیوز

آندومیوز وضعیتی که در آن بافت آندومتر در دیوارۀ عضلانی رحم رشد می‌کند و باعث التهاب و بزرگ شدن می‌شود. خونریزی شدید قاعدگی، دردهای شدید قاعدگی، دردهای لگن و همچنین روابط جنسی دردناک از علائم آن به حساب می‌آیند. از طرفی، مسکن‌ها، جراحی و همچنین هورمون درمانی برای رفع آن به کار می‌روند.

افتادگی رحم

پرولاپس رحم زمانی اتفاق می‌‎افتد که رحم به دلیل ضعف عضلات کف لگن و بافت همبند به کانال واژن می‌افتد. داشتن احساس فشار و سنگینی در لگن، بی اختیاری یا تکرر ادرار و مشکل در حرکات روده از علائم آن هستند. روش جراحی مانند هیسترکتومی و همچنین پساری (ابزاری که برای حمایت از رحم درون واژن قرار می‌گیرد) برای درمان آن به کار می‌روند.

ناهنجاری رحم چیست؟

اگر ساختار رحم به شکل غیرطبیعی رشد کرده و وضعیتی نامعمول در بدن داشته باشد، ناهنجاری دارد. این ناهنجاری‌ها گاهی اکتسابی هستند برای مثال سندرم آشرمن، فیبروم‌ها و پولیپ‌های رحم را می‌توان نام برد. از طرفی ممکن است که آنها به صورت مادرزادی به وجود آمده باشند. از جمله ناهنجاری‌های مادرزادی رحم می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• رحم دوگانه (Uterus Didelphys)
• رحم دوشاخ (Bicornuate Uterus)
• رحم سپتوم‌ دار (Septate Uterus)
• رحم تک‌ شاخ (Unicornuate Uterus)

برداشتن رحم چیست؟ چه تاثیراتی دارد؟

هیسترکتومی نوعی جراحی برای برداشتن رحم است. در برخی موارد ممکن است شامل برداشتن دهانۀ رحم، تخمدان‌ها و لوله‌های فالوپ نیز باشد که با تغییراتی در آناتومی رحم همراه است. این عمل برای همیشه به قاعدگی و توانایی باردار شدن پایان می‌دهد. هیسترکتومی به طور معمول برای درمان شرایطی مانند فیبروم رحم، آندومتریوز، درد مزمن لگن، خونریزی غیرطبیعی یا سرطان رحم انجام می‌شود.

در حالی که برداشتن رحم می‌تواند علائم بیماری را تسکین دهد و کیفیت زندگی را بهبود بخشد، ممکن است منجر به تغییرات عاطفی، عدم تعادل هورمونی و یائسگی زودرس شود. برخی از زنان بعد از هیسترکتومی احساس راحتی دارند، در حالی که بعضی دیگر از درد طولانی مدت یا خونریزی شدید خلاص می‌شوند.

انواع آزمایش و سونوگرافی رحم

چندین آزمایش و تکنیک تصویربرداری برای بررسی آناتومی رحم در بدن و ارزیابی سلامت و ساختار آن وجود دارند. سونوگرافی ترانس واژینال یکی از رایج‌ترین روش‌ها، ارائۀ تصاویر دقیق از رحم، پوشش اندومتر و تخمدان‌هاست. سونوگرافی لگن، که به صورت شکمی انجام می‌شود، برای دید وسیع‌تر نیز استفاده می‌شود.

به بیان دقیق‌تر، هیستروسونوگرافی شامل تزریق سالین به رحم برای ارزیابی بهتر حفرۀ داخلی آن است. هیستروسالپینگوگرافی (HSG) نیز روش اشعۀ ایکس است که از یک رنگ کنتراست برای بررسی رحم و لوله‌های فالوپ استفاده می‌کند و اغلب برای بررسی ناباروری استفاده می‌شود.

MRI تصاویری با وضوح بالا از آناتومی رحم و تخمدان در بدن ارائه می‌دهد و به ویژه برای تشخیص ناهنجاری‌هایی مانند فیبروم یا نقص‌های مادرزادی در اناتومی رحم مفید است. در نهایت، هیستروسکوپی اجازه می‌دهد تا تجسم مستقیم از داخل رحم بدهد.

تفسیر سونوگرافی رحم

تفسیر سونوگرافی رحم شامل ارزیابی اندازه، شکل، موقعیت و ساختار داخلی آن برای ارزیابی هرگونه ناهنجاری است. یک رحم طبیعی به طور معمول گلابی شکل با پوشش آندومتر یکنواخت و صاف ظاهر می‌شود که با توجه به مرحلۀ چرخه قاعدگی، ضخامت آن تغییر می‌کند.

میومتر باید بدون توده یا بی نظمی همگن باشد. یافته‌های غیرطبیعی ممکن است شامل فیبروم، ضخیم شدن آندومتر، مجموعه‌های مایع یا ناهنجاری‌های رحم مانند رحم دوشاخ باشند. علاوه بر این، موقعیت رحم در تفسیر سونوگرافی اشاره شده است. هرچند می‌تواند طبیعی باشد. در چنین حالتی سونوگرافی در تشخیص علل درد لگن، خونریزی غیرطبیعی، ناباروری یا نظارت بر بارداری مفید است.

نکات مهم دربارۀ آناتومی رحم در بدن زنان

• رحم اندامی توخالی، عضلانی و گلابی شکل در لگن زنان است که در سنین باروری حدود 7.5 سانتی متر طول، 5 سانتی متر عرض و 2.5 سانتی متر ضخامت دارد. 
• قسمت فوندوس (Fundus)، بدنۀ رحم (Corpus)، ایستموس (Isthmus) و دهانۀ رحم (Cervix) چهار بخش رحم هستند.
• اندومتر، میومتر و پری متر نیز سه لایه در آناتومی رحم به حساب می‌آیند.
• فیبروم، پولیپ، ناهنجاری‌های مادرزادی و اکتسابی و سرطان از بیماری‌های رحمی هستند که با مشورت پزشک زنان و پیگیری درمان قابل مدیریت و درمان هستند.
• شما برای مشاوره با پزشک می‌توانید از خدمات کلینیک آنلاین هرلایف بهره مند شوید. در ضمن، شما برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید مقالات مجلۀ هرلایف را مطالعه کنید.

پرسش‌های پرتکرار