کم خونی به وضعیتی گفته می‌شود که طی آن بدن گلبول‌های قرمز کافی را به منظور هدایت اکسیژن به بافت‌ها فراهم نمی‌کند. انواع مختلفی از کم خونی وجود دارند که شایع‌ترین نوع آن فقر آهن است. از علائم بروز کم خونی در گروه‌های سنی مختلف می‌توانیم به خستگی، ضعف، رنگ پریدگی پوست، تنگی نفس و سرگیجه اشاره کنیم.
در صورتی که کم خونی به صورت طولانی مدت فرد را درگیر کند ممکن است عوارضی همچون مشکلات قلبی و تأخیر در رشد کودکان را به همراه داشته باشد. درمان‌های مختلفی برای کم خونی وجود دارند که علاوه بر اصلاح تغذیه می‌توانیم به مصرف مکمل‌های آهن و در موارد شدیدتر، تزریق خون اشاره کنیم. تشخیص کم خونی و درمان آن در زمان مناسب بسیار اهمیت دارد.
کم خونی یا فقر آهن چیست؟
کم خونی به عنوان یک وضعیت پزشکی شایع است و زمانی رخ می‌دهد که خون فرد مبتلا دارای گلبول‌های قرمز سالم یا هموگلوبین کمتر از حد نیاز و طبیعی باشد. در این شرایط بدن فرد خون غنی از اکسیژن دریافت نمی‌کند که این حالت خود عوارض متعددی را به دنبال خواهد داشت که خستگی تنها یکی از این موارد است.
کم خونی ممکن است به شکلی ناگهانی و یا در طول زمان فرد را مبتلا کند. این حالت شاید ژنتیکی باشد و یا به دلیل رژیم غذایی، مصرف برخی داروها یا شرایط پزشکی از جمله ابتلا به برخی بیماری‌ها رخ دهد. این بیماری هم قابل درمان است و هم ممکن است در برخی افراد هرگز به طور کامل از بین نرود. کم خونی ناشی از فقر آهن شایع‌ترین نوع کم خونی محسوب می‌شود.
انواع کم‌خونی
برخی از افراد نسبت به سایرین بیشتر در معرض ابتلا به کم خونی قرار دارند که از جملۀ آن‌ها می‌توانیم به زنان در دورۀ قاعدگی و بارداری اشاره کنیم. همچنین افرادی که به میزان کافی برخی ویتامین‌های خاص یا آهن دریافت نمی‌کنند نیز در این گروه قرار دارند. کم خونی گاهی حتی ممکن است نشانۀ یک بیماری جدی همچون خونریزی در معده، مشکلات کلیوی، سرطان، بیماری‌های خودایمنی و التهاب ناشی از عفونت باشد. از انواع کم خونی می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- کم خونی ناشی از فقر آهن
- کم خونی ناشی از کمبود فولات (اسید فولیک)
- کم خونی ناشی از کمبود ویتامین ب 12
- کم خونی ناشی از بیماری‌های مزمن
- تالاسمی
- کم خونی داسی شکل
- کم خونی مگالوبلاستیک
- کم خونی آپلاستیک ایدیوپاتیک
- کم خونی همولیتیک
مشاوره آنلاین با بهترین پزشکان خون و سرطان
علائم و نشانه‌های کم خونی
علائم و نشانه‌های کم خونی می‌توانند در تمامی افراد مشترک باشند. با این حال برخی از علائم ممکن است فقط در بعضی گروه‌های سنی مشاهده شوند. در ادامه به تفکیک به این موضوع می‌پردازیم.
علائم کم خونی در کودکان
شایع‌ترین علائم کم خونی در کودکان شامل موارد زیر هستند:
- پوست رنگ پریده
- بد خلقی (تحریک پذیری)
- کمبود انرژی (خستگی آسان)
- زخم یا تورم زبان
- ضربان قلب سریع
- طحال بزرگ شده
- تمایل به خوردن موادی همچون یخ یا حتی خاک
علائم کم خونی شدید در زنان
شایع‌ترین علائم کم خونی در زنان شامل موارد زیر هستند:
- خستگی و ضعف
- پوست رنگ پریده و مایل به زرد
- سرگیجه یا سبکی سر
- دست و پاهای سرد
- ضربان قلب نامنظم
- درد قفسۀ سینه
- سردرد
علائم کم خونی در سالمندان
شایع‌ترین علائم کم خونی در سالمندان شامل موارد زیر هستند:
- افسردگی
- خستگی
- ضعف
- تحریک پذیری
- تنگی نفس
علت به وجود آمدن کم خونی
علل کم خونی می‌توانند بسیار متنوع باشند بنابراین ما در قالب گروه‌های زیر به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:
- کمبود مواد مغذی: شایع‌ترین علت، کمبود آهن است که معمولاً به دلیل رژیم غذایی نامناسب یا مشکلات جذب رخ می‌دهد. کمبود ویتامین‌هایی مانند A، فولات، B12 و ریبوفلاوین نیز می‌تواند باعث کم‌خونی شود.
- عفونت‌ها: بیماری‌هایی مانند مالاریا، سل، HIV و عفونت‌های انگلی می‌توانند با اختلال در جذب مواد مغذی، از دست دادن خون و سایر مکانیسم‌ها، باعث کم‌خونی شوند.
- بیماری‌های مزمن و التهاب: بسیاری از بیماری‌های مزمن با ایجاد التهاب، به کم خونی منجر می‌شوند.
- مشکلات زنان و زایمان: خونریزی قاعدگی، بارداری و زایمان، به ویژه خونریزی پس از زایمان، از عوامل مهم کم خونی در زنان هستند.
- اختلالات ارثی: بیماری‌هایی مانند تالاسمی، سلول داسی شکل و سایر اختلالات مربوط به هموگلوبین، از جمله علل ارثی کم خونی هستند.
عوارض کم خونی
بر اساس اطلاعات مندرج در سایت NIH اگر کم خونی به مدت طولانی تشخیص داده یا درمان آن پیگیری نشود، می‌تواند منجر به نارسایی در چند ارگان حیاتی بدن و حتی در موارد شدید، منجر به مرگ شود. زنان باردار مبتلا به کم خونی می‌توانند زایمان زودرس را تجربه کنند و نوزادانی کم وزن به دنیا بیاورند. این در حالی است که عوارض کم خونی در افراد میانسال بیشتر است. کم خونی می‌تواند سیستم قلبی را با نارسایی، آریتمی و هیپرتروفی مواجه کند. کمبود شدید آهن همچنین با سندرم پای بی قرار همراه است.
این بیماری اگر در سنین پایین کودکان را درگیر کند، منجر به بروز اختلال در رشد عصبی همچون تأخیرهای شناختی، ذهنی و رشدی می‌شود. گفته می‌شود که در اغلب موارد این عوارض قابل مدیریت پزشکی نخواهند بود.
چه کسانی در معرض کم خونی هستند؟
علاوه بر علل کم خونی که به آن‌ها اشاره کردیم، باید بگوییم که زنان بیش از مردان در معرض خطر ابتلا به کم خونی هستند. در این بین زنان مسن، زنان مبتلا به بیماری‌های مزمن و زنان در سنین باروری بیش از افراد دیگر ممکن است دچار کم خونی شوند. با این حال گروهی از زنانی که به هر دلیلی دچار قاعدگی سنگین می‌شوند نیز ممکن است به کم خونی دچار شوند.
رابطۀ خونریزی شدید قاعدگی و بروز کم خونی
بد نیست بدانید که یکی از شایع‌ترین علل کم خونی زنان و دختران در سنین باروری، بروز خونریزی شدید قاعدگی یا منوراژی است. خونریزی شدید قاعدگی علاوه بر تأثیری که روی کیفیت زندگی خانم مبتلا دارد، عاملی مهم برای کمبود آهن نیز محسوب می‌شود. در واقع وقتی در طول دورۀ قاعدگی خود خون زیادی از دست می‌دهید، تعداد گلبول‌های بیشتری نیز از بین می‌روند که به صورت مستقیم روی میزان آهن بدن تأثیر دارد. از علائم پریودهای سنگین یا منوراژی که ممکن است منجر به کم خونی شوند می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- در هر یک یا دو ساعت و به صورت متوالی نیاز دارید تا پد بهداشتی یا تامپون خود را به دلیل خونریزی زیاد تعویض کنید.
- همزمان با پریود شدن احساس خستگی و ضعف می‌کنید.
- همراه با خونریزی شدید قاعدگی در انجام کارهای معمول خود احساس ناتوانی می‌کنید.
- در طول شب نیاز به تعویض پد تا تامپون دارید.
- خونریزی شما بیش از 7 روز طول می‌کشد.
- توده‌ها یا لخته‌های خونی بزرگ (تقریباً اندازۀ یک سکه یا حدود 2.5 سانتی متر) را همراه با خونریزی پریود تجربه می‌کنید.
نکته: مشاهدۀ لختۀ خون در دوران قاعدگی تا حدی طبیعی است اما گاهی ممکن است نشانه‌ای از منوراژی باشد.
علائم و علل کم خونی در دوران پریود
کم خونی در دوران پریود ممکن است علائم این عارضه مثل سرگیجه، احساس ضعف و خستگی یا تنگی نفس را تشدید کند. کم خونی همچنین می‌تواند روی رنگ خون پریود نیز اثر داشته باشد. به طوری که اگر آهن بدن به میزان کافی نباشد، خون روشن‌تر و به رنگ صورتی متمایل‌تر می‌شود. از جمله مشکلاتی که ممکن است باعث بروز منوراژی و به دنبال آن کم خونی در پریود شوند علاوه بر بافت اسکار داخل رحمی، مصرف برخی از داروهای ضد انعقاد خون همچون آسپرین و برخی اختلالات خونریزی، می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
فیبروم‌های رحمی
در بسیاری از مواقع فیبروم‌ها عاملی برای خونریزی شدید قاعدگی و بروز کم خونی در زنان هستند. نوعی فیبروم وجود دارد که با نام فیبروم زیر مخاطی یا داخل حفرۀ رحم شناخته می‌شود. این فیبروم می‌تواند باعث بزرگ شدن پوشش رحم یا سطح آندومتر شود و در پی آن خونریزی شدید قاعدگی را به دنبال داشته باشد.
از طرف دیگر فیبروم‌ها همچنین ممکن است عاملی برای ایجاد اختلال در تولید هورمون‌ها باشند که در نتیجه انقباض و شل شدن ماهیچه‌های رحمی و به دنبال آن از دست دادن آهن ناشی از خونریزی بیشتر را به دنبال دارند. زنانی که به این دلیل به کم خونی مبتلا می‌شوند با درمان فیبروم از طریق روش‌هایی همچون آمبولیزاسیون، هیسترکتومی یا میومکتومی می‌توانند علائم خود را بهبود دهند.
پولیپ
پولیپ‌ها عارضه‌های بسیار شایعی هستند که در بسیاری از مواقع علائمی ندارند و حتی ممکن است به صورت خود به خودی از بین بروند. با این حال برخی از انواع پولیپ ممکن است علائمی همچون خونریزی شدید قاعدگی و کم خونی را به دنبال داشته باشند. علاوه بر خونریزی شدید در دوران پریود، پولیپ‌ها گاهی عاملی برای لکه بینی بین پریود و خونریزی طولانی مدت بعد از پریود نیز هستند. بنابراین در صورت مشاهدۀ علائم مرتبط با این عارضه باید برای درمان آن اقدام کنید.
آدنومیوز
یکی دیگر از بیماری‌های رحمی آدنومیوز نام دارد که باعث رشد بافت اندومتر به داخل دیوارۀ عضلانی رحم (میومتر) می‌شود. این عارضه ممکن است باعث بزرگ شدن رحم و بروز علائم مختلفی همچون درد شدید قاعدگی، درد حین رابطۀ جنسی و بزرگ شدن بیش از حد معمول رحم شود. خونریزی شدید قاعدگی نیز از دیگر عوارض معمول آدنومیوز است که اگر ادامه دار باشد می‌تواند منجر به بروز کم خونی شود. تنها راه درمان آدنومیوز هیسترکتومی یا برداشتن کامل رحم با جراحی است.
اندومتریوز
خطر کمبود آهن و کم خونی در زنانی که به اندومتریوز مبتلا هستند نیز بسیار زیاد است. اندومتریوز عارضه‌ای است که طی آن بافت اندومتر خارج از رحم رشد می‌کند و روی ساختارهای لگن مانند تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و لگن اثر می‌گذارد. آندومتریوز مثل فیبروم و آدنومیوز ممکن است درد لگن، گرفتگی شدید قاعدگی و خونریزی غیرطبیعی رحم را چه در دوران قاعدگی و چه سایر روزهای چرخه به دنبال داشته باشد.
استفاده از دستگاه آی یو دی
استفاده از دستگاه آی یو دی نیز در برخی مواقع ممکن است باعث افزایش خونریزی قاعدگی به ویژه در ماه‌های اول پس از استفاده شود. این خونریزی اضافی می‌تواند باعث از دست رفتن سطح آهن بدن و به تبع آن بروز کم خونی شود. البته همیشه اینطور نیست که استفاده از این روش پیشگیری از بارداری باعث خونریزی شدید شود و ممکن است به عکس العمل بدن فرد نسبت به این دستگاه نیز برگردد.
آزمایش کم خونی و تفسیر آن
برای اطلاع از آزمایش کم خونی و تفسیر نتایج آن می‌توانید از جدول زیر کمک بگیرید. اما قبل از آن به این نکتۀ مهم دقت داشته باشید که مقادیر نرمال ممکن است با توجه به سن و آزمایشگاه مورد نظر کمی متفاوت باشد. به همین دلیل برای تفسیر دقیق نتایج حتماً با پزشک خود مشورت کنید.
| پارامتر | توضیح | مقادیر نرمال |
|---|---|---|
| هموگلوبین (Hb) | پروتئینی در گلبول‌های قرمز که اکسیژن را حمل می‌کند. | مردان: 14 – 18 g/dl زنان: 12 – 16 g/dl |
| هماتوکریت (Hct) | درصد حجم خون را که توسط گلبول‌های قرمز اشغال شده است، نشان می‌دهد. | مردان: 40-54 درصد زنان: 36-46 درصد |
| تعداد گلبول‌های قرمز (RBC) | تعداد گلبول‌های قرمز در یک میکرولیتر خون است. | مردان: ۴.۳۵ تا ۵.۶۵ میلیون زنان: ۴.۲ تا ۵.۴ میلیون |
| میانگین حجم گلبول قرمز (MCV) | اندازۀ متوسط یک گلبول قرمز است. | 80 – 100 فلولیترو (fl) |
| میانگین هموگلوبین گلبول قرمز (MCH) | مقدار متوسط هموگلوبین در هر گلبول قرمز است. | مردان بالغ: ۱۴ تا ۱۸ گرم در دسی لیتر زنان بالغ: ۱۲ تا ۱۶ گرم در دسی لیتر |
| میانگین غلظت هموگلوبین گلبول قرمز (MCHC) | غلظت متوسط هموگلوبین در هر گلبول قرمز است. | ۳۳.۴ تا ۳۵.۵ گرم بر دسی لیتر |
| گستردگی توزیع گلبول‌های قرمز (RDW) | نشان دهندۀ اندازه‌های متفاوت گلبول‌های قرمز است. | مردان: ۱۱.۸ تا ۱۴.۵ درصد زنان: ۱۲.۲ تا ۱۶.۱ درصد |
تشخیص بیماری کم خونی
تشخیص کم خونی معمولاً با استفاده از آزمایش خون انجام می‌شود. این آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کنند تا علت کم‌خونی را مشخص کرده و درمان مناسب را تجویز کند. علاوه بر آزمایش خون، پزشک ممکن است از معاینۀ فیزیکی نیز برای تشخیص کم خونی استفاده کند. این معاینه ممکن شامل موارد زیر باشد:
- بررسی رنگ پوست و ناخن‌ها
- گوش دادن به صدای قلب
- بررسی سایر علائم
پیشگیری از ابتلا به بیماری کم خونی
با رعایت برخی از نکات ساده میتوان تا حد زیادی از بروز کم خونی پیشگیری کرد. از جملۀ این موارد می‌توانیم به گزینه‌های زیر اشاره کنیم:
- غذاهای غنی از آهن مصرف کنید.
- همراه با غذا برای جذب بهتر آهن ویتامین سی مصرف کنید.
- غذاهای غنی از فولات و ویتامین (B12) مصرف کنید.
- از آن جایی که تانن موجود در چای و قهوه همزمان با مصرف غذا می‌تواند جذب آهن را کاهش دهد، بنابراین با فاصله از وعدۀ غذایی این نوشیدنی‌ها را مصرف کنید.
- غذاهای حاوی اسید سیتریک را برای جذب آهن مصرف کنید.
- در صورت داشتن خونریزی قاعدگی شدید برای درمان به پزشک مراجعه کنید.
- در صورت مصرف مکمل آهن و کلسیم آن‌ها را با فاصله مصرف کنید.
- برای جلوگیری از ابتلا به برخی عفونت‌های عامل کم خونی بهداشت را رعایت کنید.
- اگر به مالاریا مشکوک هستید، خیلی فوری برای درمان اقدام کنید.
- از یک رژیم غذایی سالم و غنی پیروی کنید.
درمان سریع کم خونی
کم خونی و درمان آن باید توسط پزشک متخصص بررسی شود. درمان سریع کم خونی بسته به علت، نوع و میزان جدی بودن آن تعیین می‌شود که در شرایط اورژانسی این عارضه تنها با تزریق و انتقال خون قابل درمان است.
برای برخی از انواع بیماری کم خونی خفیف تا متوسط، مصرف مکمل و ویتامین یا سایر داروهای تجویزی توسط پزشک کفایت می‌کند. از طرفی، برای پیشگیری از کم خونی در آینده نیز پزشک ممکن است پیشنهاداتی برای تغییرات تغذیۀ شما ارائه دهد. در ادامه به انواع روش‌های درمان کم خونی اشاره می‌کنیم که می‌توانند در ترکیب با هم نیز مورد استفاده قرار گیرند.
برای درمان کم خونی چی بخوریم؟
سطح پایین آهن یکی از علل اصلی کم خونی محسوب می‌شود که با تغییرات تغذیه‌ای قابل جبران خواهد بود. در ادامه لیستی از مواد غذایی مفید و مضر برای کم خونی را به شما ارائه می‌دهیم.
مواد غذایی مفید برای کم خونی
- ماهی و سایر غذاهای دریایی
- انواع گوشت قرمز
- انواع گوشت طیور
- انواع میوه
- نان سبوس دار و نان سفید غنی شده با آهن
- انواع حبوبات
- سبزیجات برگدار مانند اسفناج و کلم پیچ
غذاهای مضر برای کم خونی
- چای و قهوه
- کاکائو
- غذاهای غنی از کلسیم
مکمل و داروها
داروها و مکمل‌های مورد استفاده برای درمان کم خونی به نوع کم خونی و علت آن بستگی دارند. در ادامه به معرفی برخی از این داروها و مکمل‌ها می‌پردازیم:
مکمل‌های آهن برای درمان کم خونی
شایع‌ترین نوع کم خونی فقر آهن است که با مصرف مکمل‌های آهن تا حد زیادی قابل بهبود خواهد بود. انواع مختلفی از این مکمل‌ها همچون فروس سولفات و فروس فومارات وجود دارند که هم قیمت مناسبی دارند و هم در دسترس افراد قرار دارند. از معایب این سری از مکمل‌ها می‌توانیم به عوارض گوارشی مانند یبوست، تهوع و اسهال، تغییر رنگ مدفوع به سیاه و تداخل با برخی داروها اشاره کنیم.
ویتامین B12 و فولات برای درمان کم خونی
از آن جایی که کمبود این دو مادۀ مغذی با بیماری کم خونی مرتبط است، بنابراین میتوان از مکمل آن‌ها استفاده کرد. این سری از مکمل‌ها عوارض کمی دارند اما در برخی از موارد ممکن است واکنش‌های آلرژیک را به دنبال داشته باشند.
سایر داروها
از این سری از داروها می‌توانیم به داروهای تحریک کنندۀ تولید گلبول‌های قرمز خون در کنار داروهای سرکوب کنندۀ سیستم ایمنی اشاره کنیم. داروهای گروه اول برای تحریک مغز استخوان برای تولید گلبول‌های قرمز کاربرد دارند و گروه دوم زمانی که برخی بیماری‌های خودایمنی باعث تخریب گلبول‌های قرمز می‌شوند توسط پزشک تجویز خواهند شد.
نکتۀ مهم: خود درمانی با مکمل‌ها و داروها توصیه نمی‌شود. قبل از مصرف هرگونه مکمل حتماً نظر پزشک متخصص هماتولوژی (خون شناس) را جویا شوید.
تزریق خون
یکی دیگر از روش‌های درمان بیماری کم خونی، انتقال خون است که خصوصاً در شرایط اورژانسی بسیار متداول خواهد بود. طی این روش خون دریافتی از طریق یک سوزن داخل وریدی به بیمار منتقل می‌شود. البته در روش انتقال خون تطبیق دقیق خون اهدایی با خون گیرنده بسیار مهم است.
درمان با طب سنتی
اگر به طب سنتی علاقه دارید، شاید بخواهید با مواد گیاهی کاربردی و مفید برای کم خونی از طریق این طب آشنا شوید. در ادامه برخی از این مواد را بررسی می‌کنیم، اگرچه بهتر است برای استفاده از آن‌ها با پزشک خود مشورت کنید:
- گیاه ترشک
- گزنه
- گل قاصدک
- مورینگا
- جلبک اسپیرولینا و کلرلا
- یونجه
- جعفری
- سه شیره
- ریسۀ گیاه بابا آدم
- برگ تمشک قرمز
- گل نسترن
علاوه بر این موارد، بسته به شرایط بیمار پزشک ممکن است عمل جراحی، پیوند سلول‌های بنیادی خون و یا مغز را تجویز کند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر احساس خستگی مفرط، ضعف، سرگیجه، تنگی نفس یا رنگ پریدگی پوست یا تندی شدید ضربان قلب دارید، ممکن است به کم خونی مبتلا باشید. همچنین اگر قاعدگی سنگین، رژیم غذایی نامناسب یا بیماری‌های مزمنی دارید، بهتر است به پزشک مراجعه کنید. علائم کم خونی می‌توانند با سایر بیماری‌ها اشتباه گرفته شوند، بنابراین برای تشخیص دقیق و درمان مناسب، حتماً به پزشک مراجعه کنید. توجه داشته باشید که تشخیص بیماری کم خونی و درمان آن تنها توسط پزشک متخصص امکان پذیر است.
نکات مهم در مورد کم خونی و درمان آن
- بیماری کم خونی یا فقر آهن یک مشکل شایع است که در آن تعداد گلبول‌های قرمز خون کاهش پیدا می‌کنند. این روند باعث می‌شود تا اکسیژن کافی به بافت‌های بدن نرسد.
- از علائم کم خونی می‌توانیم به خستگی، تپش قلب، رنگ پریدگی پوست، ضعف و سردرد اشاره کنیم.
- این عارضه به دلایل مختلف از جمله کمبود آهن، بیماری‌های مزمن، کمبود برخی ویتامین‌ها، از دست دادن خون به هر علتی یا اختلالات مغز استخوان رخ می‌دهد.
- درمان کم خونی از طریق مصرف مکمل‌ها، تغییر رژیم غذایی، تغذیۀ سالم، دارو درمانی و در موارد شدید، انتقال خون قابل انجام است.
- تجربیات خود را از کم خونی و درمان آن با ما و سایر خوانندگان هرلایف به اشتراک بگذارید.
پرسش‌های پرتکرار
اگر کم خونی شدت پیدا کند، علائم آن نیز ممکن است بدتر شوند. از علائم قرار گرفتن در چنین وضعیتی می‌توانیم ناخن‌های شکننده، زخم‌های دهانی، زبان ملتهب و دردناک، از دست دادن علاقۀ جنسی، افزایش خونریزی قاعدگی، تنگی نفس حین استراحت یا ایستادن و میل به خوردن چیزهای غیر غذایی همچون یخ (سندرم پیکا) را نام ببریم.
هیچ درمان سریعی برای رفع کم خونی در منزل وجود ندارد. با این حال در شرایط کم خونی خفیف تا متوسط افراد با تغییر رژیم غذایی (غنی از آهن و ویتامین) همراه با مصرف مکمل می‌توانند این مشکل را برطرف کنند.
منابع:
