هورمون‌ها به عنوان مواد شیمیایی کاربردی (پروتئینی و استروئیدی) در بدن با تأثیر روی اندام‌ها و بافت‌ها وظایف خاصی را بر عهده دارند. از باروری گرفته تا عملکرد جنسی و حتی بروز احساسات، این هورمون‌ها هستند که وضعیت را کنترل می‌کنند. بنابراین اختلال در عملکرد هورمون‌ها می‌تواند منجر به بروز مشکل در هر یک از این فعالیت‍‌ها شود.
زمانی که یک یا چند هورمون بدن کم یا زیادتر از حد معمول شوند، بدن با اختلالات هورمونی مواجه می‌شود که در زنان با کاهش هورمون‌های تناسلی قاعدگی‌های نامنظم، افزایش یا کاهش وزن، آکنه، ناباروری، خشکی واژن و تغییر در میل جنسی را به دنبال دارند. علل زیادی باعث بروز چنین وضعیتی هستند که ابتلا به برخی بیماری‌ها، مصرف دارو و استرس تنها برخی از آن‌ها محسوب می‌شوند.
منظور از اختلالات هورمونی چیست؟
هورمون‌ها برای کمک به عملکرد درست بدن، به مقدار خاصی ترشح می‌شوند که این مقدار بسته به شرایط بدنی ممکن است در زمان‌های مختلف متفاوت باشد. اختلالات هورمونی زمانی رخ می‌دهد که در تعادل دقیق هورمون‌های بدن مشکلی ایجاد شود. از آنجایی که غدد درون ریز مسئول تولید هورمون‌ها هستند، این حالت گاهی با نام اختلالات غدد درون ریز نیز شناخته می‌شود.
هر عاملی که باعث بروز تغییر هرچند کوچک در نحوۀ عملکرد غدد درون ریز شود، تغییر در سطح هورمون‌های بدن را به وجود می‌آورد. گاهی عواملی منجر به عدم تعادل هورمونی می‌شوند. بروز چنین اختلالاتی باعث می‌شود تا اندام‌ها و فرآیندهای کل بدن دچار مشکل شوند.
انواع اختلالات هورمونی
انواع مختلفی از اختلالات هورمونی وجود دارند که برخی از آن‌ها تنها به زنان اختصاص دارند. اما بیشتر آن‌ها بین دو گروه زنان و مردان مشترک هستند. نوع اختلال هورمونی به اختلال ایجاد شده در یک غدۀ درون ریز خاص بستگی دارد. در ادامه به برخی از این اختلالات اشاره می‌کنیم.
دیابت
دیابت رایج‌ترین اختلال هورمونی در کل دنیاست که بسیاری از زنان را درگیر می‌کند. این بیماری به دلیل اختلال در هورمون انسولین رخ می‌دهد و به چند نوع یعنی دیابت نوع ۱ و ۲ و دیابت بارداری تقسیم بندی می‌شود.
سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
این اختلال هورمونی شایع زنان زیادی را مبتلا می‌کند. سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) که عوارض زیادی را به دنبال دارد، با تولید بیش از اندازۀ هورمون آندروژن ناباروری را به دنبال دارد.
سندرم کوشینگ
سندرم کوشینگ زمانی رخ می‌دهد که بدن برای مدت طولانی هورمون کورتیزول بیش از حد تولید کند. اختلالی که با اضافه وزن در بالاتنه، تودۀ چربی بین شانه‌ها، افزایش وزن صورت، آکنه و ترمیم آهستۀ زخم همراه است.
بلوغ زودرس
در بلوغ زودرس غدۀ هیپوفیز به دلایل متعدد زودتر از حد نرمال هورمون‌های جنسی زنانه از جمله استروژن و پروژسترون را تولید می‌کند.
نارسایی آدرنال
در صورت نارسایی آدرنال، غدد فوق کلیه با کم کاری منجر به کاهش تولید هورمون کورتیزول می‌شوند. این اختلال گاهی اوقات نیز منجر به بروز اختلال در تولید هورمون آلدوسترون می‌شود.
کم کاری تیروئید
زمانی که غدۀ هیپوفیز به اندازۀ کافی هورمون محرک تیروئید تولید نکند، بدن با کم کاری تیروئید و علائم ناشی از آن مثل افزایش وزن ناخواسته، خستگی، خشکی پوست، پف صورت و یبوست و گاه اختلالات قاعدگی همراه می‌شود.
پرکاری تیروئید
زمانی که غدۀ هیپوفیز بیش از اندازه هورمون محرک تیروئید (TSH) تولید کند، بدن با پرکاری این هورمون مواجه است. بیمار در چنین شرایطی علائمی همچون کاهش وزن ناخواسته، ضربان قلب نامنظم، افزایش اشتها، تعریق، لرزش خفیف در دست و افزایش ضربان قلب را تجربه می‌کند.
هیپوفیتاریسم (Hypopituitarism)
کم کاری هیپوفیز وقتی که این غده به اندازۀ کافی فعال نباشد، رخ می‌دهد. در این اختلال ممکن است تولید هر یک از هورمون‌های زیر با اختلال مواجه شود که در نتیجه علائم و عوارض مختص به خود را به دنبال دارند:
- کمبود هورمون رشد (GH)
- کمبود هورمون لوتئینه کننده (LH) و هورمون محرک فولیکول (FSH)
- کمبود هورمون محرک تیروئید (TSH)
- کمبود هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH)
- کمبود هورمون ضد ادرار (ADH)
- کمبود پرولاکتین
هایپر هیپوفیز (Hyperpituitarism)
هایپر هیپوفیز به بیش از حد فعال بودن غدۀ هیپوفیز اشاره دارد که باعث می‌شود مقادیر زیادی از انواع خاصی از هورمون‌های هیپوفیز در جریان خون آزاد شوند. این روند خود می‌تواند منجر به اختلال در عملکرد هورمون‌های رشد، تولید مثل و متابولیسم شود.
علت اختلالات هورمونی
هیچ علت واحدی برای اختلالات هورمونی در زنان وجود ندارد. این حالت زمانی رخ می‌دهد که غدد درون ریز عملکرد نادرستی داشته باشند. بنابراین هر چیزی ممکن است باعث بروز این اختلال شود. این اختلالات می‌توانند به صورت برجسته در زنان با اختلال در روند تولید مثل آن‌ها همراه باشند. از علل مختلف بروز اختلالات هورمونی می‌توانیم موارد زیر را نام ببریم:
- تومورهای سرطانی و غیر سرطانی
- آسیب دیدگی
- استرس
- درمان‌های مرتبط با سرطان
- استفاده از داروهای خاص
- هورمون درمانی
نکتۀ مهم: علاوه بر موارد بالا، برخی روندهای طبیعی مثل بارداری، شیردهی و یائسگی نیز می‌توانند باعث بروز اختلالات هورمونی شوند.
علائم اختلالات هورمونی در زنان
از آنجایی که هورمون‌ها نقش مهمی در سلامت کلی بدن دارند، بنابراین طیف وسیعی از علائم وجود دارند که می‌توانند به عنوان نشانۀ عدم تعادل هورمونی در نظر گرفته شوند. این که چه علائمی مشاهده کنید، به این بستگی دارد که کدام یک از غدد به خوبی کار نمی‌کنند و عدم تعادل در چه هورمونی رخ داده است. این شرایط در زنان با علائم رایج زیر همراه است:
- افزایش وزن یا کاهش وزن غیر قابل توضیح
- ناباروری
- افسردگی
- عصبی بودن، اضطراب یا تحریک پذیری
- پریودهای سنگین یا نامنظم
- قطع شدن قاعدگی
- ریزش مو، نازک یا شکننده شدن مو
- رشد بیش از حد مو در صورت، سینه، شکم یا پشت
- خشکی و آتروفی واژن
- آکنه روی صورت، قفسۀ سینه یا قسمت بالایی پشت
- درد حین رابطۀ جنسی
- عرق شبانه
- سردرد
- گرگرفتگی
- مشکل در تمرکز
- کاهش میل جنسی
- یبوست یا اجابت مزاج مکرر
- افزایش یا کاهش ضربان قلب
- افزایش تشنگی
- تکرر ادرار
- خستگی
- افزایش حساسیت به سرما یا گرما
- حساس شدن سینه‌ها
عوارض اختلالات هورمونی در زنان
عدم تعادل هورمونی در بدن زنان ممکن است تمامی علائمی را که برشمردیم به دنبال داشته باشد. برای مثال اگر احساس نفخ یا تحریک پذیری دارید، ممکن است هورمون‌ها مسئول این حالت باشند. در برخی از زمان‌ها طبیعی است که سطح هورمون‌ها تغییر پیدا کنند، اما در برخی از مواقع این تغییرات طولانی و بر اثر یک علت خارجی هستند که در این شرایط می‌توانند عوارض زیر را در پی داشته باشند:
اشتها و افزایش وزن
تغییرات هورمونی به طور مستقیم بر افزایش وزن یا اشتهای شما تأثیر نمی‌گذارند، با این حال در برخی از مواقع که سطح استروژن شما کاهش پیدا می‌کند، ممکن است تمایل بیشتری برای صرف غذا داشته باشید. از سوی دیگر، استروژن می‌تواند بر هورمون تشدید کنندۀ گرسنگی که لپتین نام دارد، اثر داشته باشد.
کاهش وزن ناگهانی
غدۀ تیروئید مسئول تبدیل غذا به سوخت (متابولیسم) است. بنابراین زمانی که به میزان زیادی هورمون تولید کند (تیروئید پرکار)، وزن شما کاهش پیدا می‌کند. اگر وزن شما بدون تغییر در رژیم غذایی، ورزش یا هر علت مشخص دیگری کاهش یافته است، حتماً این موضوع را با پزشک خود در میان بگذارید.
سیکل قاعدگی نامنظم
دوره‌های قاعدگی زنان به طور متوسط ۲۱ تا ۳۵ روز طول می‌کشند که باعث می‌شوند هر ماه چند روز خونریزی پریود را تجربه کنند. اگر در دهۀ ۴۰ تا ۵۰ زندگی خود نیستید و علائم یائسگی ندارید، ممکن است به دلیل اختلالات هورمونی با قاعدگی نامنظم مواجه شده باشید.
مشکلات خواب
مشکلات مربوط به خواب مثل دیر به خواب رفتن یا کم خوابی نیز از دیگر عوارض ناشی از اختلالات هورمونی هستند. این مشکلات گاه به دلیل سطح پایین استروژن و علائم آن از جمله گرگرفتگی و تعریق شبانه رخ می‌دهند.
آکنۀ مزمن
جوش زدن در هر دوره‌ای از زندگی و بسته به رژیم غذایی ممکن است امری طبیعی باشد. با این حال آکنه نشانه‌ای از اختلالات هورمونی نیز محسوب می‌شود، به خصوص که اگر مقاوم باشد و دیر از بین برود. ترشح بیش از حد آندروژن با افزایش عملکرد غدد چربی همراه است. همچنین با تأثیر بر سلول‌های پوستی و اطراف فولیکول‌های مو، آن‌ها را مسدود کرده و منجر به بروز آکنه می‌شود.
پوست خشک
تغییر در سطح هورمون‌ها همچنین می‌تواند باعث خشک شدن پوست شود. این حالت ممکن است در دوران یائسگی نیز رخ دهد که در این شرایط طبیعی است. اما اگر در شرایط معمول زندگی و همراه با سایر علائم تغییرات هورمونی دچار خشکی پوست شدید، باید برای درمان مشکل خود اقدام کنید.
علاوه بر مواردی که نام بردیم، مشکلات مربوط به دستگاه گوارش مثل اختلال در هضم غذا، بروز اسهال و یبوست یا نفخ و حالت تهوع در کنار دیگر موارد همچون خستگی مداوم، نوسانات خلقی و افسردگی نیز می‌توانند از عوارض اختلالات هورمونی باشند.
نحوه تشخیص اختلالات و عدم تعادل هورمونی
بسته به علائمی که دارید، پزشک متخصص زنان ممکن است از یک یا چند آزمایش به طور همزمان برای تشخیص علت اختلالات هورمونی استفاده کند. البته قبل از تجویز آزمایش، وی ممکن است سؤالاتی را در مورد سطح استرس، میزان عملکرد جنسی، رشد موهای بدن، وضعیت قاعدگی و نوسانات وزنی از شما بپرسد. در ادامه به آزمایشات رایج در این زمینه می‌پردازیم:
آزمایش خون
طی این آزمایش پزشک سطح هورمون‌های آزاد شده در خون را اندازه گیری می‌کند.
معاینۀ لگن
این تست بسته به علائمی که دارید، ممکن است برای شما تجویز شود. معاینۀ لگن به منظور بررسی توده‌ها یا بافت‌های غیر طبیعی در ناحیۀ تناسلی انجام می‌شود.
اسکن تصویربرداری
در صورتی که پزشک تشخیص دهد، ممکن است از اسکن تصویربرداری ام آر آی یا سی تی اسکن برای شناسایی نقاط مشکوک مثل برخی تومورها در بدن استفاده کند.
بیوپسی
در برخی از شرایط نیز ممکن است نیاز به برداشت نمونه‌ای از بافت بدن وجود داشته باشد. در این شرایط پزشک متخصص زنان بیوپسی را تجویز می‌کند.
درمان اختلالات هورمونی
درمان‌های مختلفی برای اختلالات هورمونی وجود دارند؛ با این حال درمان این مشکل به علت اصلی و شدت آن برمی‌گردد. در ادامه ترکیبی از روش‌های درمانی مختلف را با شما به اشتراک می‌گذاریم.
درمان‌های دارویی اختلالات هورمونی
درمان تعادل هورمونی پیش از هر چیز به کمک داروهای مختلف انجام می‌شود. البته در اغلب موارد پزشک در کنار تجویز دارو، توصیه می‌کند که فرد مبتلا به اختلالات هورمونی، سبک زندگی سالمی را نیز در پیش بگیرد. از سری داروهای مناسب برای رفع این مشکل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- داروهای ضد بارداری هورمونی و آی یو دی
- داروهای جایگزین هورمونی
- داروهای ضد آندروژن
- داروهای واژینال حاوی استروژن شامل کرم، قرص و حلقه
- استفاده از متفورمین برای کنترل سطح قند خون
- استفاده از لووتیروکسین برای کنترل علائم کم کاری تیروئید
- استفاده از کلومیفن و لتروزول برای زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک
درمان‌های خانگی اختلالات هورمونی
اگرچه درمان اختلالات هورمونی اغلب از طریق روش‌های پزشکی امکان پذیر است، با این حال برخی از افراد با تغییرات ساده در سبک زندگی می‌توانند به بازیابی سطح مناسب هورمون‌ها در بدن خود کمک کنند.
- خواب کافی
- اجتناب از نور آبی زیاد در شب (تلفن همراه و صفحه نمایش کامپیوتر)
- مدیریت استرس
- ورزش کردن
- اجتناب از مواد قندی
- خوردن چربی‌های سالم
- مصرف زیاد فیبر
- خوردن ماهی چرب
- پرهیز از پرخوری
- نوشیدن چای سبز
- ترک سیگار
استفاده از طب مکمل در درمان اختلالات هورمونی
طب مکمل شامل تمامی درمان‌هایی است که می‌توان از آن در کنار طب غربی استفاده کرد. این طب شامل طب سوزنی چینی، آیورودا، درمان‌های کوانتومی هندی و طب سنتی ایرانی می‌شود که بسیاری از افراد برای درمان مشکلات متعدد خود از آن‌ها استفاده می‌کنند. در ادامه روش‌های رایج طب مکمل را برای تعادل هورمونی بررسی می‌کنیم.
درمان عدم تعادل هورمونی با طب سنتی ایرانی
طب سنتی ایرانی با گیاهان دارویی شناخته می‌شود. این طب برای بیماری‌های مختلف درمان‌های خاص خود را دارد. برخی از گیاهان دارویی در قالب برگ، ریشه، دانه، عرق و روغن ممکن است در تعادل هورمون‌ها تا حدودی کمک کننده باشند. این گیاهان شامل موارد زیر هستند:
- جینسینگ هندی
- کوهوش سیاه
- گیاه پنج انگشت
- مرزنجوش
- سیاه دانه
نکتۀ مهم: قبل از مصرف هر یک از این گیاهان دارویی حتماً با پزشک خود مشورت کنید.
طب سوزنی برای تعادل هورمونی
این طب با تحریک نقاط خاص می‌تواند در تعادل سطح هورمون‌های زنانه استروژن و پروژسترون مؤثر باشد. طب سوزنی به اشکال مختلف مانند تنظیم کردن محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-تخمدان، این اجزا را برای تولید و ترشح هورمون‌ها کنترل می‌کند. این طب همچنین با بهبود جریان خون، در تنظیم چرخۀ قاعدگی و افزایش تخمک گذاری مؤثر است.
راه‌های پیشگیری از مشکلات هورمونی در زنان
بدن افراد مقدار دقیق از هر هورمون را برای فرآیندهای مختلف تولید می‌کند تا عملکرد طبیعی را داشته باشد. با این حال برخی موارد مثل سبک زندگی بی تحرک در کنار الگوهای غذایی نامناسب می‌توانند روی هورمون‌های بدن تأثیر منفی داشته باشند. اگرچه برخی از بیماری‌ها نیز ممکن است در بروز آن نقش داشته باشند. در هر حال موارد زیر به عنوان راه‌های پیشگیری از بروز این اختلالات کمک کننده خواهند بود:
- در هر وعدۀ غذایی پروتئین کافی مصرف کنید.
- به ورزش منظم بپردازید.
- وزن متوسط خود را حفظ کنید.
- مراقب سلامت رودۀ خود باشید.
- مصرف قند خود را کاهش دهید.
- از تکنیک‌های کاهش استرس کمک بگیرید.
- چربی‌های سالم مصرف کنید.
- خوابی ثابت و باکیفیت داشته باشید.
- از یک رژیم غذایی با فیبر بالا پیروی کنید.
موارد خطرناک و راهنمای مراجعه به دکتر
علائم زیادی هستند که در صورت مشاهده نیاز به مشاورۀ فوری پزشکی دارند. برای مثال دردهای شدید در ناحیۀ رحم یا لگن که با مسکن هم بهبود پیدا نکنند، کاهش وزن غیر قابل توضیح و قاعدگی‌های نامنظم، بسیار سنگین و یا قطع قاعدگی در صورت ادامه دار بودن، همگی باید مورد بررسی پزشکی قرار گیرند.
پزشک زنان و پزشک غدد از جمله متخصصانی هستند که می‌توانند در تشخیص به موقع و درمان این اختلالات به شما کمک کنند. دقت داشته باشید که اختلالات هورمونی می‌توانند تأثیرات عمیقی بر کیفیت زندگی داشته باشند، بنابراین آگاهی و مدیریت مناسب این اختلالات اهمیت زیادی دارد.
آنچه باید در مورد اختلالات هورمونی زنانه بدانید
- اختلالات هورمونی زنانه یا همان تغییرات سطح طبیعی هورمون‌ها، بر اساس شدت و علت می‌توانند تأثیرات قابل توجهی بر سلامت جسمی و روانی زنان داشته باشند.
- یائسگی، ابتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک در کنار بیماری‌های تیروئید، شایع‌ترین اختلالات هورمونی در زنان محسوب می‌شوند.
- تشخیص اختلالات هورمونی معمولاً شامل معاینۀ فیزیکی، بررسی تاریخچۀ پزشکی و انجام آزمایش‌های خون برای اندازه‌گیری سطح هورمون‌هاست.
- برای اطلاع از سطح هورمون‌های خود می‌توانید از خدمات هرلایف و مشاورۀ پزشکی این مجموعه استفاده کنید.
تغییر در سیکل قاعدگی، تغییرات وزنی، تغییر در خواب، تغییرات خلق و خو، مشکلات باروری و علائم فیزیکی مانند آکنه یا رشد موهای زائد در این دسته جای می‌گیرند.
درمان این اختلالات بسته به شدت و علتی که دارند تعیین می‌شود. از سری درمان‌های موجود می‌توانیم به درمان‌های دارویی، تغییرات سبک زندگی، درمان‌های طب سنتی و طب مکمل اشاره کنیم.
این بیماری‌ها عمدتاً شامل بیماری دیابت، کم کاری یا پرکاری تیروئید، کم کاری یا پرکاری هیپوفیز، سندرم کوشینگ، سندرم تخمدان پلی کیستیک، بلوغ زودرس و نارسایی آدرنال از جملۀ اختلالات هورمونی هستند.
منابع:
